Wydana we wrześniu 1981 roku encyklika Jana Pawła II Laborem Excercens była jednym
z najpoważniejszych głosów papieża w sprawach społecznych. Poświęcenie całego dokumentu kwestii pracy ludzkiej nie było przypadkiem. Papież, omawiając katolickie podejście do tego zagadnienia, podejmował zarazem polemikę wobec zarówno marksistowskiego, jak i liberalnego ujęcia pracy, które z pewnością dominowały w świadomości ludzi lat 80. XX wieku.
Szczególnie istotny w tym aspekcie był fakt zdominowania zagadnienia pracy przez dyskurs marksistowski. Zjawisko to było charakterystyczne dla całego 20. stulecia, ale zwłaszcza dla drugiej połowy minionego wieku. Środowiska komunistyczne, albo szerzej rzecz ujmując – środowiska lewicy inspirowanej marksizmem, miały ambicję monopolizowania zagadnienia pracy w świadomości publicznej i w kulturze. Lewica marksistowska miała być „jedyną prawdziwą” reprezentacją ludzi pracy, a socjologiczno-marksistowskie ujęcia relacji pracowniczych i sytuacji człowieka w świecie pracy dominowały na ówczesnych uniwersytetach, w tym także – powinniśmy pamiętać – na uniwersytetach katolickich.
Jan Paweł II śmiało wkroczył na terytorium zarezerwowane dotychczas niemal wyłącznie dla marksistów, rzucając zupełnie inne spojrzenie. Jego wizja znacząco różniła się od podejścia inspirowanego marksizmem. Po pierwsze, wychodząc z teologicznego punktu widzenia, uwzględniał duchowy wymiar pracy, który koncepcja marksistowska pomijała jako nieistniejący, koncentrując się we właściwy sobie sposób na materialnej stronie rzeczywistości.
Po drugie, Jan Paweł II zwracał uwagę na wszechstronną ocenę efektywności pracy człowieka, np. uwzględniając zagadnienie moralnych owoców pracy. Marksistowska koncepcja pracy opierała się tylko na ocenie wielkości produkcji i efekcie stricte ekonomicznym, będąc w tej mierze zaskakująco blisko koncepcji liberalnej. Zapewne było to wynikiem materializmu obu koncepcji, odrzucanych oczywiście przez papieża.
Po trzecie, Jan Paweł II podkreślał służebny wobec wspólnoty wymiar wykonanej przez każdego człowieka pracy. Służebność ta wyrażać się miała w odniesieniu do różnych wspólnot, począwszy od rodzinnej, poprzez wspólnotę narodową, na ogólnoludzkiej skończywszy. Tymczasem w marksistowskiej koncepcji pracy, dominowała użyteczność pracy dla państwa.
Po czwarte, Jan Paweł II rozumiał pracę znacznie szerzej niż miało to miejsce w koncepcji marksistowskiej – jako każdą aktywność ludzką przetwarzającą świat otaczający człowieka. Marksistowska koncepcja skupiona na użyteczności ekonomicznej, pomijała np. pracę kobiet (matek i żon) w domu – jako rzekomo nieproduktywną, ponieważ trudno mierzalną ekonomicznie.
Jan Paweł II w swojej encyklice stawiał komunistom zarzuty dotyczące kilku podstawowych uchybień, choć w większości wskazanych powyżej zagadnień, raczej koncentrował się na pokazaniu własnej pozytywnej wizji, nie zaś na polemice. Poprzestał na wskazaniu wyraźnej alternatywy. Jednak znajdujemy kilka aspektów, które wprost krytykują praktyki charakterystyczne dla państw komunistycznych (choć z oczywistych względów nie wymieniają ich bezpośrednio). Papież napiętnował zakwestionowanie prawa pracowników do wolnego zrzeszania się, eksploatację pracy ludzkiej, której najbardziej drastyczną formą (ale bynajmniej nie jedyną) były funkcjonujące w państwach komunistycznych obozy koncentracyjne. Piętnował pomijanie przez system ekonomiczny aspektu moralnej odpowiedzialności człowieka za wykonaną przezeń pracę (w myśl zasady „mądrzejsi myślą za was”), a także pomijanie aspektu sensowności wykonywanej pracy (zdawał sobie bowiem sprawę, że wiele zadań w komunistycznym podziale pracy było skrajnie bezsensownych).
W ten sposób encyklikę Laborem Excercens można rozpatrywać także w szerszym kontekście polemiki Jana Pawła II i kierowanego przezeń Kościoła katolickiego z komunizmem i marksizmem. Polemika ta wpisywała się w tradycję, zapoczątkowaną już w Divini redepmtoris Piusa XI z 1937 roku, gdzie także poruszana była kwestia odmiennego podejścia do zagadnienia pracy ludzkiej, choć znajdowała się tam raczej na marginesie rozważań papieskich.
Polemika podjęta przez Jana Pawła II z doskonale znanym sobie z praktyki życiowej systemem komunistycznym, jak możemy zauważyć, była dokonywana „nie wprost”. Zapoczątkował ją już w encyklice Redemptor hominis z roku 1979, otwierającej pontyfikat. Papież prowadził konsekwentną polemikę z komunizmem, zazwyczaj nawet go nie wymieniając z nazwy, nie atakując go bezpośrednio, ale wskazując oczywiście sprzeczną z jego założeniami alternatywę. Odbierał stopniowo w ten sposób marksizmowi i komunizmowi rzekomą przewagę moralną, którą marksiści sobie przypisywali, uważając siebie za nosicieli prawdziwego humanizmu. Papież opierając się na głęboko przez siebie przemyślanej, wszechstronnej wizji antropologicznej, falsyfikował ten rodzaj humanizmu.
W tym kontekście encyklika Laborem Excercens zajmuje kluczowe miejsce. W niej bowiem papież odbierał komunistom prawo do wyłącznej reprezentacji świata pracy i pokazywał, że komunizm nie chroni ludzi pracy przed wyzyskiem i niesprawiedliwością, a wręcz przeciwnie – bezwzględnie ich eksploatuje. Odwoływał się także do kwestii obrony praw człowieka, także przed komunizmem, przypominając o prawie do zrzeszania się pracowników.
Encyklika ta, choć ani nie rozpoczyna, ani nie kończy tej specyficznej polemiki, stanowi w niej ważny krok.
Dziś zapewne większe znaczenie dla współczesności ma papieska polemika z jednostronnym – wywodzącym się z liberalnego korzenia – podejściem do pracy, gdzie jawi się ona niemal wyłącznie jako źródło utrzymania się. Jednak historycznie, aspekt alternatywy wobec marksistowskiej teorii i komunistycznej praktyki, wydaje się istotny.
Jan Paweł II wobec pracy – materiały źródłowe w portalu jp2online.pl.
