CIVITAS CHRISTIANA
Jacek Kaniewski
Jan Paweł II był przywódcą wymagającym. Nie szczędził ostrych słów wtedy, kiedy trzeba było je wypowiedzieć. Wyraziście i jednoznacznie potępiał wiele zjawisk, zachowań i procesów społeczno-historycznych. Jednocześnie wszystko to przepełnione było świadectwem nadziei i wiary w człowieka. Nie budził strachu, ale dodawał odwagi do przemiany i nawrócenia. Jego pozytywne spojrzenie na świat i człowieka nie wynikało z naiwności, ale z umiejętności dostrzegania tego, co dobre.
Takim właśnie pozytywnym, pełnym nadziei „papieskim” spojrzeniem na rzeczywistość charakteryzuje się książka „Wartości Polaków a dziedzictwo Jana Pawła II” pod redakcją dr. Tomasza Żukowskiego wydana w czerwcu tego roku przez Centrum Myśli Jana Pawła II. Autorzy nie negując trudności i problemów widzą Polaków jako społeczeństwo nowoczesne, otwarte, dynamiczne i jednocześnie głęboko zakorzenione w tradycyjnych wartościach rodzinnych, narodowych i religijnych. Książka jest na wskroś naukowa – zespół socjologów CMJPII prezentuje wyniki kilkuletniego programu badań społecznych, którego celem była wieloaspektowa analiza sytuacji polskiego społeczeństwa po odejściu Papieża. Tym bardziej trzeźwe i wiarygodne jest pozytywne przesłanie, płynące z publikacji. Co więcej, profesjonalny, akademicki warsztat socjologiczny wybitni badacze umiejętnie opisali językiem zrozumiałym dla każdego (choć oczywiście fachowa wiedza z zakresu socjologii i statystyki ułatwi pełne zrozumienie prezentowanych zależności społecznych).
Książka rozpoczyna się wstępem metodologicznym, dzięki któremu możemy zasmakować, jak trudnego zadania podjęli się badacze. Autorzy programu badawczego chcieli bowiem nie tylko „sfotografować” szeroko rozumiany system wartości i postaw Polaków, ale jednocześnie postawili sobie za cel uchwycenie wpływu pontyfikatu Jana Pawła II na kształt tego systemu. Zadanie karkołomne po pierwsze dlatego, że „na oko” mamy do czynienia z bardzo dużym rozziewem pomiędzy deklaracjami a rzeczywistym wcielaniem w życie zasad i norm papieskiego nauczania. Po drugie, miarodajną ocenę trwałego wpływu pontyfikatu na Polaków utrudnia fakt, iż duży wpływ na odpowiedzi badanych wciąż mogły mieć emocje związane z odchodzeniem Jana Pawła II (badania realizowane były jesienią 2007 r.). Wiadomo, że za życia Papieża te emocje w polskim społeczeństwie nie zawsze były tak jednoznaczne (zatem i recepcja jego nauczania ma bardziej skomplikowaną historię), a także trudno stwierdzić, jak trwałą pieczęć wycisnęły w polskich umysłach narodowe rekolekcje z kwietnia 2005 r. Po trzecie, w analizie zjawisk społecznych niemożliwe wydaje się wyróżnienie wpływu na daną społeczność samego Jana Pawła II spośród wpływu choćby Kościoła, chrześcijaństwa jako środowiska kulturowego, czy religii w ogóle. Zdając sobie sprawę z tych wszystkich trudności badacze podjęli się konstrukcji skomplikowanego kwestionariusza oraz indeksów pozwalających, ich zdaniem, określić obiektywny wpływ Jana Pawła II na poszczególne elementy aktualnej kondycji polskiego społeczeństwa.
Kolejne rozdziały książki dają odpowiedzi na pytania: kim jesteśmy (społeczne identyfikacje), co jest dla nas ważne (wartości), jaka jest nasza religijność (Polacy o Kościele), jaki jest nasz kręgosłup moralny, czy angażujemy się społecznie (kapitał społeczny i sfera publiczna) oraz kim był dla nas Jan Paweł II i jak przeżywaliśmy jego śmierć. Jeszcze raz trzeba podkreślić, że odpowiedzi te – wypływające z danych socjologicznych – napawają nadzieją. Atutem książki jest zestawienie wyników badań przeprowadzonych w 2007 roku z analogicznymi wynikami badań z lat ubiegłych prowadzonych zarówno w Polsce, jak i w innych krajach. Pozytywne trendy (oraz brak negatywnych, tam gdzie wielu je prorokowało) utwierdzają w optymistycznym patrzeniu w polską przyszłość, zwłaszcza wobec niepokojących procesów społecznych, które dokonały się i wciąż dokonują w Europie.
Dwa rozdziały książki przykuwają szczególną uwagę. W jednym z nich dr Barbara Fedyszak-Radziejowska analizuje poglądy Polaków na temat ochrony życia. W zwięzłym wywodzie zaprezentowany jest przekrój czasowy i społeczny zagadnienia. Autorka bardzo ciekawie pokazuje również kontekst debaty wokół rozwiązań prawnych w tym zakresie. Rozdział ten powinien stać się podstawową lekturą dla wszystkich, którzy chcą wyrobić sobie zdanie na temat stosunku Polaków do wartości życia. Okazuje się bowiem, że np. 70% Polaków opowiada się za ochroną życia od poczęcia do naturalnej śmierci, a tylko 10% uważa, że prawo powinno dopuszczać przerwanie ciąży, kiedy matka jest w trudnej sytuacji materialnej (w 1992 r. aż 47% popierało takie rozwiązanie prawne).
Drugi rozdział, na który chcę zwrócić szczególną uwagę, autorstwa Pawła Gierecha i Agnieszki Dobrzyńskiej, dotyczy opinii Polaków o Kościele. Wyniki badań pokazują bardzo szczególne miejsce Kościoła katolickiego w życiu naszego społeczeństwa (np. zaufanie do Kościoła deklaruje 79% respondentów i wskaźnik ten utrzymuje się od kilku lat na stałym poziomie). Przyczyny tej sytuacji wyjaśnione są we wspaniałym historycznym szkicu, w którym autorzy pokazują, że polski Kościół w odróżnieniu od innych Kościołów europejskich nigdy nie dopuścił się sojuszu z władzą, a zawsze stawał po stronie społeczeństwa. Tak było przed wiekami, za czasów zaborów, w okresie Polski Ludowej aż po współczesność. Dzięki temu dla większości Polaków Kościół katolicki jest wyznacznikiem norm w sferze duchowej i w życiu prywatnym.
Warto zobaczyć, jacy jesteśmy. Czytając tę książkę wielu będzie zaskoczonych, jak bardzo chrześcijańskim społeczeństwem jesteśmy! Wydaje się, że jednak mocno zasłuchani byliśmy w słowa Jana Pawła II. Obyśmy nie zeszli z tej drogi w przyszłości!
Jacek Kaniewski – teolog, przygotowuje doktorat przy Zakładzie Historii Filozofii Średniowiecznej PAN, kierownik Działu Badawczo-Edukacyjnego w Centrum Myśli Jana Pawła II w Warszawie, współpracuje z Instytutem Tomistycznym.
